Ciało jako metronom – o wystawie Muzeum Rytmu

Muzeum rytmu jest rozwinięciem projektu Natashy Ginwali The Museum of Rythm, zrealizowanego podczas Biennale Modern Monsters/Death and Life of Fiction w Tajpej cztery lata temu. W łódzkim Muzeum Sztuki obejrzeć można rozszerzoną wersję wystawy, stworzoną przy współpracy Ginwali i Daniela Muzyczuka. Kuratorzy wychodzą od koncepcji rytmu Henriego Lefebrve’a i jego rhythmanalysis – analizy struktur rytmicznych i czasu w doświadczeniu codzienności za pomocą własnego ciała, działającego niby metronom; wskazują także na związki rytmu z przestrzenią opisywane przez Katarzynę Kobro i Władysława Strzemińskiego. Takie filozoficzno-krytyczne ujęcie zjawiska rytmu legitymizuje więc szeroki zakres jego rozumienia w pracach dobranych przez kuratorów, które niekiedy zdają się znacznie odbiegać od głównego tematu, stawiając przed zwiedzającym trudne zadanie odnajdywania coraz to nowych kluczy interpretacyjnych.

Szeroka i wieloznaczna definicja rytmu znajduje swoje odzwierciedlenie w wielości ujęć tego tematu. Punktem wyjścia jest rytm jako element dzieła muzycznego. Ekspozycję otwierają zatem przełomowe w rozwoju historii muzyki i sztuki dźwiękowej wynalazki: fonograf Thomasa Edisona, a więc pierwsze w historii urządzenie służące do rejestrowania i odtwarzania dźwięku oraz jego młodsza wersja – parlograf, a także metronom wahadłowy z początków XX wieku i towarzyszące mu w gablocie eksperymentalne utwory – partytura słowno-graficzna Music for Electric Metronome związanego z kręgiem Fluxusu artysty Toshiego Ichiyanagiego oraz Poème symphonique na 100 metronomów Györgya Ligetiego. Tak jak metronom jako przedmiot codziennego użytku dla muzyka staje się muzealnym eksponatem, tak w utworach Ligetiego i Ichiyanagiego – jako narzędzie pomocnicze służące wykonawcy do lepszej kontroli nad czasem – zostaje podniesiony do rangi podmiotu.

Nicola Durvasula, Bez tytułu (requiem dla muchy), źródło: msl.org.pl

Muzyczność rytmu istotna jest w kilku innych pracach, szczególnie rysunkach (w które wystawa obfituje), m.in. Nicoli Durvasuli, nawiązujących do partytur graficznych (jak np. Requiem dla muchy, w którym zakomponowany został ślad po rozgniecionej muszce owocówce), barwnych ilustracjach Wadady Leo Smitha będących w zasadzie zapisem graficznym kompozycji jazzowych czy cyklu Pieśni Roberta Horvitza – jego rysunki o horyzontalno-linearnym kształcie nasuwają skojarzenie z kształtowaniem się w czasie formy muzycznej. Fragmenty partytur niemieckich pieśni w interesujący sposób wykorzystał Gerhard Rühm, który w swoich minimalistycznych kolażach zestawił je z fotografiami, kreując niekiedy mocny przekaz o charakterze komentarza dotyczącego ówczesnej (początek lat 90.) sytuacji społeczno-politycznej. Swoistego recyklingu starych partytur własnych kompozycji dokonał Samson Young w cyklu To Fanon. Artysta pomazał je, zadrukował, zakleił ilustracjami i umieścił na nich hasła, niwecząc ich pierwotną funkcję, ale równocześnie przekształcił je w dzieła sztuki o odmiennej wartości.

Samson Young, To Fanon (Out of the water, out of itself), źródło: msl.org.pl

Część artystów pochyla się nad rytmiką i brzmieniowością języka. Zjawisko urytmizowania i umelodycznienia ludzkiej mowy, które interesowało choćby Arnolda Schönberga (technika Sprechstimme) czy Steve’a Reicha (w Different Trains), było także inspirujące dla żyjącego i tworzącego kilka dekad wcześniej Leoša Janàčka. Jego zapiski wykorzystał Alessandro Bosetti w Notatnikach – Bosetti opisuje i odtwarza (wokalnie oraz w formie plików midi) „melodie mowy”, które czeski kompozytor transkrybował, choć nigdy nie wykorzystał w swoich utworach. Brzmienie języka jest również osią przejmującej pracy Conflicted phonemes Lawrence’a Abu Hamdana, traktującej o procedurze przyznawania (lub odmowy przyznania) azylu politycznego Somalijczykom przez holenderskie władze imigracyjne na podstawie analizy fonemów w wypowiedziach imigrantów (urzędnicy po krótkiej rozmowie telefonicznej z osobą ubiegającą się o azyl rozstrzygają o wiarygodności jej pochodzenia). Wyniki tej procedury, zazwyczaj będące decyzjami odmownymi, zestawione zostają z interpretacjami organizacji zajmującej się prawami człowieka. Abu Hamdan zagłębia się także w sam proces migracji, jego przyczyny oraz we wpływ przemieszczania się mieszkańców północno-wschodniej Afryki na ich język i mowę.

Lawrence Abu Hamdan, Conflicted Phonemes, źródło: lawrenceabuhamdan.com

W projekcie w wyrazisty sposób zarysowane zostały perspektywy etnograficzna i antropologiczna. Wystawa zawiera kilka prac Alana Lomaxa, np. film dokumentalny dotyczący tańca w różnych kręgach kulturowych Dance and Human History czy nagrania śpiewów czarnoskórych niewolników. Tematykę tę porusza również instalacja wideo Kapitalizm. Niewolnictwo Kena Jacobsa, która korzysta z nagrań afroamerykańskich kobiet i mężczyzn na plantacji bawełny. Wprawione w ruch pojedyncze klatki obrazu tworzą efekt trójwymiarowości, ale równocześnie podkreślają repetytywność i monotonię niewolniczej pracy. Zaskakuje projekt hinduskiego artysty Yashasa Shetty’ego Notes from Utopia, dokumentujący za pomocą tekstu, fotografii i nagrania audio pierwszą styczność członków plemienia Jhonda z radioodbiornikiem, ich próby przekształcenia go w element własnej kultury i włączenia w ludowe instrumentarium. Film Jeana Roucha Bębny Dogonów. Wprowadzenie do analizy rytmów ukazuje zaś wąski wycinek obszernej perspektywy niezwykłego bogactwa struktur rytmicznych muzyki ludów innych niż europejskie.

Powtarzalność struktur rytmicznych w muzyce często skutkuje swego rodzaju transowością, co wiąże się również z jej obrzędowym charakterem. Obrzędowość z kolei kojarzy się z nadprzyrodzonymi mocami i postacią guru, czarownika. O kulcie szamana traktują w mniej lub bardziej bezpośredni sposób dwa zestawione ze sobą na ekspozycji filmy dokumentalne: The Laughing Alligator, w którym Juan Downey uwieczniła wenezuelskie plemię Yanomami, oraz Shopping Bag Spirits and Freeway Fetishes Barbary McCullough. Artystka odwiedziła afroamerykańskich artystów z Los Angeles, a filmując ich doprawione narkotykowym hajem rozważania na temat sztuki, jej rytualności i czarnej magii ukazała, że w zachodnim świecie to artysta zaspokaja obecną w człowieku potrzebę obcowania z kultem szamańskości.

Nicolas Schöffer, Multiple, źródło: media.mutualart.com

Na wystawie nie mogło zabraknąć pracy Katarzyny Kobro. Jej rzeźba przestrzenna z 1929 roku została zestawiona z Multiple, rzeźbą kinetyczną Nicolasa Schöffera, artysty współpracującego m.in. z Henrim Pousseurem i Pierre’m Henrym, a także kolorową rzeźbą kinetyczną Stephena Willatsa z cyklu Visual Transmitters. Ruch i przestrzeń budzą zaś naturalne skojarzenia z tańcem – do realizacji tego tematu, obok wspomnianej pracy Lomaxa oraz wystawionej w gablocie książki Handbook in Motion. An account of an Ongoing Personal Discourse and Its Manifestation in Dance Simone Forti, kuratorom przewrotnie posłużył krótkometrażowy film quasi-przyrodniczy Jeana Painlevégo Acéra ou Le bal des sorcières (Ślimak morski lub taniec czarownic). Traktuje on o niewielkich stworzeniach żyjących na dnie morza, które to podczas odtwarzania w wodzie swojego tańca godowego przypominają…baletnice. Film Painlevégo w ciekawy sposób współgrał z umieszczonym na przeciwległym krańcu wystawy innym filmem: Le chant du styrène (Śpiew styrenu) Alaina Resnais’go, zamówionym przez firmę Pechiney zajmującą się produkcją tworzyw sztucznych, w tym tytułowego styrenu. Zbliżona forma obu prac czy nawet pewna analogia w tytule (odwołanie do tańca i śpiewu, a przez to nadanie zwyczajom godowym ślimaków morskich i produkcji tworzyw sztucznych sensu artystycznego) utworzyła czytelną paralelę między pracami o tak odległych tematach.

Przykładowa praca Channy Horwitz, Sonakinatrography XVIII, źródło: whitney.org

Wreszcie pojawia się rytm jako zjawisko ścisłe, ustrukturalizowane, które znakomicie da się przełożyć na minimalistyczne, geometryczne rysunki. Aspekt ten uchwycony został m.in. w pracach Channy Horwitz Sonakinatography, studiach Paula Sharitsa czy albumie Linii rytmicznych Wacława Szpakowskiego.

Obszerna wystawa Ginwali i Muzyczuka przyprawić może o zawrót głowy. Obok eksponatów historycznych o wartości kronikarskiej obfituje w prace o charakterze dokumentalno-reportażowym, sztukę zaangażowaną (jak choćby Refren Angeli Melitopoulos ukazujący pacyfistyczne manifestacje mieszkańców Okinawy i Jeju przeciwko obecności wojsk amerykańskich na tamtejszych terenach), performansy (Descendances du nu Jimmy’ego Roberta, Pływanie 360^o Jeana Painlevégo), dzieła abstrakcyjne (Onion walk Simone Forti) czy instalacje audiowizualne (Drezdeńskie dynamo Lis Rhodes). Stanowi jednak wciągający przekrój przez interpretacje zjawiska rytmu w sztuce XX i XXI wieku, włączając w kontekst muzealny prace najróżniejszych gatunków. Ekspozycję można oglądać do 5 marca.

Anna Wójcikowska