Recenzja #3: Poza marginesem sound studies

Sonologia 2016 – Out of Phase to zbiór artykułów z konferencji w São Paolo przypominający przypisy na marginesach ważnych tekstów sound studies. Dotyczą one epistemologii dźwięku, badań z dziedziny pejzażu dźwiękowego, sposobu myślenia o dźwięku w przestrzeni publicznej i sztuce dźwięku. Nie chodzi tu o wprowadzenie do dziedziny sound studies – uczyniły to już kilka lat temu książki takie jak: Sound Studies Reader (2012) pod redakcją Jonathana Sterne’a, Oxford Handbook of Sound Studies (2011 red. Trevor Pinch, Karin Bijsterveld). Out of Phase dyskutuje z tymi kanonicznymi dziełami, wskazując, co zostało pominięte ze względu na różnice przyjętych przez badaczy perspektyw oraz inną lokalizację geograficzną. Sound studies ugruntowały się jedynie w kilku ośrodkach, które aktualnie odpowiadają za większość publikacji zajmujących się dźwiękiem w badaniach antropologicznych, medioznawczych, socjologicznych, kulturoznawczych. Należą do nich badacze z Europy Zachodniej oraz Północnej, Stanów Zjednoczonych i Kanady, którzy w 2012 roku założyli European Sound Studies Association.

Specyficzny układ polityczno-geograficzny wpłynął na obszar zainteresowań sound studies i na wykorzystywane w jego ramach metodologie. Przełomowe dla dziedziny badania prowadzone przez Emily Thompson dotyczące pejzażu dźwiękowego skupiały się na okresie modernizmu w Stanach Zjednoczonych. W podobny sposób u Jonathana Sterne’a, który zajmował się historią telefonii, przykłady wskazywały jedynie na połączenia pomiędzy Stanami a Europą. Wspominam konstelację, jaką stworzyły ośrodki badań, ponieważ ten specyficzny układ sił pozwala wyjaśnić, dlaczego postkolonialna perspektywa, silnie obecna w artykułach na SoundingOut! Blog – ze skupieniem na kwestiach gender w kulturze muzycznej (co zapoczątkowała Tara Rogers, studentka Sterne’a) oraz krytyce metod badań etnologicznych – zaczęła pojawiać się dopiero od dwóch ostatnich lat w publikacjach książkowych i czasopismach naukowych. Przeszliśmy już fazę ugruntowywania się sound studies i wyjaśniania, dlaczego koncentrowanie się na dźwięku jest nie mniej ważne niż na wzroku. Równocześnie, pozaeuropejskie ośrodki badań określają swoją perspektywę wobec kanonicznych pozycji, czego efektem jest konferencja zorganizowana przez NumSom – Research Center on Sonology. Ośrodek rozwinął się na Uniwersytecie w São Paolo w 1994 roku, początkowo ograniczając się do tworzenia i badania muzykę elektroakustyczną, potem rozszerzając zainteresowania na computer music. Kierunkiem rozwoju tej instytucji jako ośrodka badań nadal pozostaje sztuka, lecz jest to ujęcie silnie zaangażowane społeczno-politycznie, jak widać po zebranych w omawianej publikacji artykułach.

Co wyjątkowe w Out of Phase, to jedno z najbardziej karkołomnych połączeń w świecie naukowym: badania wykorzystują tu mianowicie strategie artystyczne jako część swoich metod. Większość zebranych tu artykułów w ciekawy sposób rozszerza metodologiczny arsenał analizy pejzażu dźwiękowego i historii nagrań dźwięku, poprzez odwołanie się do performansu czy muzyki konkretnej. Równocześnie jest to jedna z niewielu publikacji sound studies koncentrująca się na tematach pozaeuropejskich. Redaktorzy dobrali wystąpienia skupiając się na lokalnych case studies, związanych z pejzażem dźwiękowym i kulturą słuchania w Ameryce Południowej oraz z przestrzeniami i praktykami Chin i Indii. Szczególnie ciekawe są opracowania dotyczące muzyki elektroakustycznej w Peru, zaprezentowane przez Renzo Filinich Orozco, lub precyzyjne przestawienie rozwoju radio artu w Brazylii autorstwa Yuri Bruscky’ego. Te artykuły przyciągają uwagę, ponieważ trudno znaleźć nieeuropocentryczne historie rozwoju sztuki dźwięku w publikacjach zajmujących się tematem.

W tym kontekście fundamentalne znaczenie ma wciąż antologia Wireless Imagination pod redakcją Douglasa Kahna i Gregory’ego Whiteheada z 1992 roku, spotkanie dwóch najważniejszych badaczy sound i radio artu, mimo że odbywa się na płaszczyźnie „wykrojonej” zaledwie z kawałka historii rosyjskiej awangardy i włoskiego futuryzmu. Nadal jednak brakuje książek, które dopisałyby kolejne karty historii tych dziedzin, pokazując ich przeplatanie się na skalę globalną, albo dokonując rewizji europejskości danego ruchu, jak też uczyniła Agnieszka Taborska w Spiskowcach wyobraźni, ukazując surrealizm jako dialog pomiędzy pokoleniami i kontynentami. Równocześnie, w ramach historiograficznych analiz, wyjątkowym artykułem jest polityczno-społeczna analiza Laboratorio de Investigación y Producción Musical (LIPM) powstałego w Buenos Aires w latach 60. dzięki wsparciu Rockefeller Foundation. Autor, Miguel Garutti, skupia się na wpływie, jaki wywarły na jego funkcjonowanie rządy Partii Peronowskiej (1973–1976), nakreślając tym samym mapę napięć politycznych. Z chęcią przeczytałabym podobne ujęcie historii Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia…

Wyposażenie Laboratorio de Investigación y Producción Musical, które założyli Francisco Kröpfa i Fausto Maranca llevaron w Buenos Aires. Fot (c) Clarin

Trudno jednak potraktować Out of Phase jako książkę lub podręcznik sonologii, ponieważ bardziej przypomina ona raport z obrad, zbierający wszystkie spisane wystąpienia. Znajdziemy dużą ilość artykułów, które są ledwie abstraktami konferencyjnych referatów okraszonymi dopiskami, co wskazuje na fakt wycofania tekstów przez niektórych autorów, albo też ich wcześniejszą publikację w „Interference: Online Journal”. Niszczy to przyjemność czytania, gdy po odnalezieniu tytułu wystąpienia Steve’a Goodmana o nekrokulturze hologramów w muzyce popularnej, musimy obejść się smakiem samego streszczenia. Artykuł został wycofany, a powrót Goodmana do świata akademickiego nie nastąpił – ostatnią publikacją artysty był esej w tomie Beyond Biopolitics: Essays on the Governance of Life and Death z 2012 roku. Wystąpienia wielu zaproszonych gości, czyli Georginy Born, Rodolfo Caesara, Alejandra Bronfmana, Cathy Lane, istnieją jedynie na kanale NuSom. Tego rodzaju ścieżki prowadzące donikąd do nagrań lub czasopism sprawiają, że Out of Phase przypomina swoim kształtem hipertekst, który bardziej sprawdziłby się jako platforma internetowa z możliwością przeczytania tekstów zebranych w formie tematycznych grup, opatrzonych słowami kluczami, ułatwiając tym samym czytelnikowi poruszanie się po gęstej sieci odniesień, tematów i przypadków.

Zamiast tego otrzymujemy trzystustronicowy (dokument w formacie) pdf, który w równej mierze co na obszar badawczy wskazuje na to, jak wiele wypadło poza margines sound studies ze względu na lokalizację geograficzną i marginalność wykorzystywanych teorii. Artykuły zostały uporządkowane według kolejności paneli podczas konferencji, co sprawia, że zaczynamy od prezentacji metod badań pejzażu dźwiękowego prowadzonych w Ameryce Południowej i historycznych prac o rozwoju muzyki elektronicznej na tym kontynencie, przechodząc przez opis artystycznych strategii zdobywania przestrzeni publicznej, po perspektywy zajmujące się rewizją badań nad medium dźwięku i epistemologii. Niemal w każdym z panelów można odnaleźć bardzo ciekawe i innowacyjne koncepcje, jednak ich znalezienie redaktorzy pozostawili nam jako czytelnikom. Dlatego nie warto śledzić Out of Phase zgodnie z kolejnością paneli i artykułów, lepiej przeskakiwać pomiędzy artykułami i podążać za interesującymi tematami.

Wracając do wątku włączania praktyki artystycznej w arsenał metod badawczych, znakomitym jego przykładem może być artykuł Joaquína Llorki. Badacz koncentruje się na śladach pamięci w pejzażu dźwiękowym dzielnicy San Nicolas w Cali (Kolumbia). Zlokalizowany w niej przemysł drukarski, istotnie wpłynął na kształt miejscowego soundscape’u, a Llorca odnajduje się jego brzmieniowe ślady poprzez odwołanie do teorii przedmiotów dźwiękowych i muzyki konkretnej. Częścią badań były sesje słuchania w dzielnicy: trwające kilka godzin sesje, podczas których dzielnicę potraktowano jako soniczną kompozycję. Włączenie ich w szereg metodologii badawczych tuż obok rejestracji dźwięku oznacza w przypadku Llorki słuchanie akuzmatyczne, które nie ma na celu wywołania doświadczenia estetycznego, lecz służy wyszczególnieniu obiektów dźwiękowych konstruujących pejzaż San Nicolas niczym wyodrębnienie artefaktów z wykopalisk.

W podobny sposób forma performansu, znana z działań artystycznych, stała się częścią badań opisanych w rewizjonistycznym artykule Towards ‘decolonized’ listening – A sound ethnography of the Paul Bowles’ Moroccan Music Collection, który opisuje podróż Zouheira Atbane’a i Gillesa Aubry’ego śladami kompozytora Paula Bowlesa. W 1959 roku podróżował on po Maroko rejestrując tradycyjne pieśni i, niczym Alan Lomax, stworzył album – reprezentację kultury muzycznej kraju. Jednak Atbane i Aubry pokazują, że podczas podróży Bowles’a po Maroko, to władze zmuszały lokalnych muzyków do dawania występów przygotowanych specjalnie dla amerykańskiego przybysza, niczym typowa atrakcja turystyczna, bez świadomości bycia nagrywanymi. Obcy pokroju Bowlesa chronieni byli przez kontaktem z tubylcami i nawiązywaniem z nimi komunikacji. Proces rewizji działań etnograficznych wiązał się z rekonstrukcją historii nagrań ze strony muzyków wykonujących utwory. Jednak działanie badaczy i artykuł nie podważa wartości nagrań, z których współcześni muzycy marokańscy uczą się tradycyjnych pieśni wobec zanikającej praktyki przekazu ustnego. Artykuł uznaje różne perspektywy, poprzez kategorię trybów słuchania, w ramach których w słuchaniu stają się ważne inne elementy. Podczas gdy Bowles koncentrował się na słuchaniu pieśni jako materiału wzbogacającego tradycję muzyczną, to sami muzycy traktują ten sam materiał jako wydarzenie społeczne konstruujące wspólnotę. Badacze nie hierarchizują trybów słuchania, lecz ukazują, w jaki sposób się one przeplatają. Atbane i Aubry wykorzystują formę artystyczną, aby sproblematyzować proces pracy z archiwum: performans Befuddling the Archive stanowi zwieńczenie projektu badawczego. W podobny sposób, jednak w odwrotnej kolejności, postąpiły Isabel Nogueira i Leandra Lambert zaczynając od serii performansów w przestrzeni publicznej, a potem w artykule Strana Lektiri. Voicing and Cut-Up Tragedy: Some reflections about feminist epistemologies, sound creation and the gendered allocation of space rewidując koncepcję flâneura Waltera Benjamina. Autorki umieszczają w centrum swojej perspektywy doświadczenie kobiet w przestrzeni publicznej, która uniemożliwia stanie się niezauważonym obserwatorem, widzem dla spektaklu rozwoju miasta.

Skupienie się na artystycznych działaniach jako metodzie badań to jeden z kluczy, według którym można wybierać artykuły w publikacji. Performans, słuchanie, wykorzystanie muzyki do pozyskania przestrzeni – badacze występujący podczas Sonologii w listopadzie 2016 roku postrzegali je przede wszystkim jako sposób komunikacji, niczym wystąpienie na konferencji, czy napisanie artykułu. Chodzi tu o prowadzenie projektu badawczego tak, aby prezentować jego efekty w różnych formach. To kompleksowe myślenie na styku praktyki i teorii pozwala na emancypację różnych form komunikacji, podobnie jak w przypadku artykułu Atbana i Aubry’ego uznano równorzędne różne tryby słuchania. Równocześnie umożliwia prowadzenie dialogu pomiędzy różnymi dziedzinami nauki, które koncentrują się na dźwięku.

Justyna Stasiowska