Echa undergroundu
Echa undergroundu
Underground to złożony fenomen. W potocznym rozumieniu łączy się z kulturą alternatywną, niezależnością i łamaniem społecznych tabu. Okazuje się jednak, co zapewne nie będzie zaskoczeniem, że te intuicyjne przekonania stanowią jedynie pierwszy krok na drodze do zrozumienia tego, czym ów underground może być. Daniel Muzyczuk i David Crowley w obszernej publikacji Notatki z podziemia. Sztuka i muzyka alternatywna w Europie Wschodniej 1968-1994 – książce-katalogu towarzyszącej wystawie Muzeum Sztuki w Łodzi pod tym samym tytułem1 – znacznie poszerzają to zagadnienie. W oparciu o analizę różnorodnych źródeł dowodzą, iż większość nieoficjalnych praktyk we wspomnianym okresie nie polegała na przybieraniu antyreżimowych postaw, lecz raczej na omijaniu systemu poprzez tworzenie symbolicznie znaczących przestrzeni i tożsamości od niego niezależnych. W państwach byłego Bloku Wschodniego underground to poszukiwanie innego życia przez nieuchwytne, wymykające się analizom formy sztuki outsiderskiej, w których kluczową rolę odgrywają spontaniczne inicjatywy.
Notatki z podziemia. Sztuka i muzyka alternatywna w Europie Wschodniej 1968-1994, projekt graficzny i zdjęcia: Fontarte.
Z podziemnego labiryntu
Mimo jasno sformułowanej definicji, podjęcie tematu artystycznego podziemia było dla kuratorów bez wątpienia ogromnym wyzwaniem. Jak połączyć praktyki pochodzące z tak wielu miejsc, różniących się mimo wszystko sytuacją społeczno-polityczną (chociażby reakcjami władz na niezależną działalność artystyczną)? Jak zdobyć wiarygodne materiały źródłowe w celu analizy całego zjawiska, gdy spora część z nich została zniszczona bądź błąka się gdzieś po piwnicach prywatnych mieszkań?
Poza kontaktem z samymi artystami i próbą wydobycia informacji z zakamarków pamięci osób zaangażowanych w ruchy podziemne David Crowley i Daniel Muzyczuk analizują źródła historyczne, filmy dokumentalne (np. Atentát na kulturu wyemitowany w czechosłowackiej telewizji, czy też film Michała Tarkowskiego Koncert z 1982 roku), videoclipy i teledyski, modę (w tym niesamowite projekty Tamása Király), ówczesne sceny rockowe, punkowe, nowofalowe, jazzowe, a także drugoobiegowe samizdatowe2 książki, czasopisma (np. polski zin „Post” redagowany przez Piotra Rypsona) i nagrania (np. mailartowe3 projekty Györgya Galántai’a). Autorzy przywołują również badania kuratorów Jekateriny Andriejewy i Hannelore Fobo z Rygi przeprowadzone w celu realizacji wystawy o leningradzkich Nowych Artystach w 2015 roku.4
Notatki z podziemia. Sztuka i muzyka alternatywna w Europie Wschodniej 1968-1994, projekt graficzny i zdjęcia: Fontarte.
Badacze tak rozproszonego zjawiska, jakim jest underground, stykają się często ze zmitologizowanymi opowieściami o bohaterskich czynach grup artystycznych. Doskonale opisuje to przywoływane w książce spostrzeżenie Jonathana Boltona, badającego ścieżki przecięć dysydentów politycznych i muzyków undergroundowych w Czechosłowacji w latach 70. i 80. Tłumaczy on, że badanie takich relacji skazane jest na korzystanie z dwóch rodzajów źródeł:
Tak jak przy samizdacie, gdzie nigdy tak naprawdę nie jesteśmy w stanie prześledzić obiegu konkretnych tekstów, undegroundowe legendy musimy czytać, nie wiedząc, jaki był ich zasięg czy recepcja; musimy jednak pamiętać, że wyobrażone obiegi były równie istotne, jak te prawdziwe. Legendy krążące na temat Bondego, Jirousa i Plastic People [of the Universe] jednocześnie opisywały środowisko kulturowego podziemia i ustanawiały kulturową tożsamość.5
Sam tytuł Notatki z podziemia świadczy o świadomości autorów, iż zebrane przez nich informacje, projekty i dokumenty przybliżają nam jedynie fragment zjawiska, stanowią wybrane punkty-wyspy na mapie – jakże jednak wartościowe. W szerokim zbiorze tekstów niewiele jest hymnów opiewających antyreżimowe zwycięstwa bohaterskich, uciemiężonych artystów nad systemem, znajdziemy natomiast sporo przykładów na to, jak undergroundowcy przeskakiwali podkładaną przez ówczesną władzę nogę – opowieści o zdolnościach kombinatorskich, sprytnych ominięciach, próbach zhakowania czy wykorzystywania systemu, zwieńczonych większym lub mniejszym sukcesem. Autorzy nie idealizują, ukazują także bezsilność, zrezygnowanie, a nawet kapitulację wobec absurdów władzy, która często odsłaniała swe okrutne oblicze.
Cała książka skupia się na przedsięwzięciach łączących działalność muzyczną z wizualną, w szczególności na tych, które właściwie nie rozgraniczają tych dwóch sfer. W pierwszej części kuratorzy zarysowują kontekst, w którym umiejscawiają konkretne projekty, założenia i strategie undergroundu, opisując wspólne dla nich pojęcia-klucze, takie jak improwizacja czy neoprymitywizm, którymi posłużyli się podczas realizacji wystawy.
Notatki z podziemia. Sztuka i muzyka alternatywna w Europie Wschodniej 1968-1994, projekt graficzny i zdjęcia: Fontarte.
Wspólnota doświadczeń
W pierwszej kolejności należy zdać sobie sprawę z tego, że w Europie Środkowo-Wschodniej między 1968 a 1994 rokiem wszelkie alternatywne akcje i wystawy miały miejsce w prywatnych mieszkaniach, na wsiach, w studenckich klubach, czy nawet w porzuconych kaplicach. Przykładowo Grupa Nowyje Kompozitory (Nowi Kompozytorzy) przejęła Towarzystwo Przyjaciół Science Fiction w leningradzkim planetarium, gdzie organizowano pierwsze w Związku Radzieckim imprezy rave’owe w latach 80. Przechwytywanie porzuconych, opuszczonych przestrzeni stało się jedną ze strategii undergroundu, stworzyło miejsce i tło dla działalności grup, które przedrzeźniały oficjalny partyjny język przy akompaniamencie dźwięków wiertarek (Aktual), a także dla tych, które wcielały się w pierwotne symbole jak „Skóra, Róg i Serce” w rytualnych performansach (Autoperforationsartisten), lub dla artystów prezentujących fono-poezję (Katalin Ladik), dających disco-wykłady (Hardijs Ledniš), czy też pokazujących efekty swoich eksperymentów z video (Wojciech Bruszewski, Borghesia).
Kolejnym doświadczeniem ponadnarodowym w Bloku Wschodnim było wprowadzanie w życie przysłowia „potrzeba jest matką wynalazku”. Jeśli wyobrazimy sobie, że posiadamy 20% aktualnie otaczających nas przedmiotów, szybko stanie się jasne, że chcąc grać np. na saksofonie, musimy sami go wykonać, tak jak zrobił to przykładowo Marek Rogulski, który przeistoczył rurę wydechową w tenże instrument. Zresztą kreatywność muzyczna sięgała znacznie dalej i powstawały zupełnie nowe sprzęty grające, jak „utiugon” stworzony z kuchennego stołu, ścinków metalu i złomu przez Timura Nowikowa i Iwana Sotnikowa. Same płyty winylowe wytwarzano czasem z wyrzuconych klisz rentgenowskich…
Starając się zbudować sieć komunikacyjną alternatywną do państwowej, uruchomiono drugi, a nawet trzeci obieg informacji w formie samizdatu — tajną sieć kopiowania i dystrybucji niezależnych informacji, umożliwiającą kulturalne przepływy, tak jak robiło to węgierskie Artpool Radio rozsyłające kasety magnetofonowe.
Improwizacja była obecna nie tylko na poziomie materialnym, lecz emanowała przede wszystkim w formie jazzu i muzyki punk, dając przestrzeń swobody, dokonywania własnego wyboru, wyrażenia sprzeciwu wobec społeczno-politycznej sytuacji. Saksofony były konfiskowane, a fani punkowych zespołów aresztowani (ze szczególną intensywnością w NRD). Hasłem dla całej tej paranoidalnej sytuacji stał się slogan „Atak na kulturę” [Atentàt na kulturu] zaczerpnięty z filmu wyemitowanego przez czechosłowacką telewizję w 1976, który prezentował zatrzymanych czołowych przedstawicieli lokalnej sceny jako dewiantów i narkomanów oddających się orgiom, grających na perkusji martwymi szczurami — spotkało to nie tylko grupę Aktual, ale również proto-punkowy zespół undergroundowy z Nowego Jorku o nazwie The Fugs.
Notatki z podziemia. Sztuka i muzyka alternatywna w Europie Wschodniej 1968-1994, projekt graficzny i zdjęcia: Fontarte.
Muzyczuk i Crowley prezentują też wiele innych sposobów, jakimi władza starała się pozbyć tych różnorodnych, intermedialnych praktyk artystycznych. Zaczynając od konfiskaty sprzętu, rewizji i oczerniania w mediach, przez stworzenie specjalnych komisji wydawniczych i systemu licencji, aż po próbę podszycia się pod niezależne działania i przejęcia części ich funkcji, np. stworzenie przez leningradzkie KGB Eksperymentalnego Towarzystwa Sztuk Pięknych, Klubu Literatów i Rock Klubu (co zresztą zapowiadało zbliżającą się politykę pierestrojki i głasnosti).
We wstępie autorzy starają się odpowiedzieć na pytanie DLACZEGO kultura amatorów w ogóle się pojawiła, dlaczego nastąpił powrót do kategorii prymitywizmu (perfomans-rytuał, nagość, erotyka, cielesność, dzieci-kwiaty, archetypy) i kategorii absurdu (gry i zabawy, ironia, nadidentyfikacja). Kuratorzy odpowiadają na to pytanie przypominając, że władze krajów Bloku Wschodniego starały się podążać za „logicznym” planem, który miał pomóc rozwinąć ich systemy, sprawić aby ludzie uwierzyli, iż są „ludźmi przyszłości”. Artyści-amatorzy szybko zorientowali się, że jedynym sposobem na przełamanie tej tendencji jest przybranie odwrotnej postawy, czyli postawy neoprymitywnej. Część z nich dosłownie powróciła do rytualnych performansów jak Ziemia Mindel Würm, inni używali sloganów bądź chwytu nazwanego przez Slavoja Žižka „nadindentyfikacją”, który przejawiał się w piosenkach grupy Aktual (Kocham Ciebie i Lenina) czy w stworzeniu przez Pirate TV przeciwieństwa programu telewizyjnego ZSRR Żywoty sławnych ludzi w postaci Zgonów sławnych ludzi. Absurd w sztuce stanowił jedno z wielu oblicz absurdu rzeczywistości.
Notatki z podziemia. Sztuka i muzyka alternatywna w Europie Wschodniej 1968-1994, projekt graficzny i zdjęcia: Fontarte.
W drugiej części książki autorzy umieścili obfity zbiór zdjęć i notatek prezentujących sylwetki poszczególnych grup, artystów, działaczy i teoretyków, poprzedzielanych tekstami źródłowymi, często po raz pierwszych przetłumaczonych na język polski i angielski. Wśród nich znajduje się między innymi relacja z przełomowego w historii sztuki w NRD festiwalu Intermedia I: Dźwiękoobraz — Kolorodźwięk autorstwa Britty Lagerfeldt, Sprawozdanie o trzecim odrodzeniu muzycznym w Czechach Ivana Martina Jirousa czy Zero-muzyka jako zjawisko w nowej muzyce Igora Potapowa.
Jak widać, sam skrócony opis zawartości książki zajmuje ładnych kilka akapitów. Tym, co szczególnie budzi moje uznanie, poza ilością zebranego materiału, jest to, że Notatki z podziemia (jako jeden z nielicznych projektów komentujących sztukę w Europie Środkowo-Wschodniej) nie próbują budować narracji o tych działaniach głównie w odniesieniu do Europy Zachodniej. Nie badano różnic, ale wspólnotowe podobieństwa i mechanizmy wolnościowe, liczyła się nie jedynie ciężka sytuacja i absurdalność ówczesnej rzeczywistości, lecz cud przebijania się przez nią dźwiękowo-wizualnych działań.
W książce poznajemy historie wielu grup artystycznych i muzycznych — ich dokonania opisywane są jednak nielinearnie, zgodnie ze ścieżką narracyjną przyjętą w trakcie wystawy, zbudowaną w oparciu o kategorie mające stanowić ich wspólne mianowniki, jak wspomniana już wcześniej improwizacja i prymitywizm. Ilość przywołanych artystów (w tym polskich, jak: Bruszewski, Kwiekulik), teoretyków, badaczy i działaczy społecznych (Žižek, Duchamp, Senada, Marcuse, Levi-Strauss) jest ogromna, mimo to w różnych wątkach powracają pewni bohaterowie, jak The Plastic People of The Universe, spajając opowieść i ukazując liczne nawiązania, podobieństwa i różnice w strategiach adaptacji/rebelii wobec systemu władzy. Całość współtworzy obfity zbiór dokumentacji fotograficznej w postaci zdjęć z koncertów, akcji, kadrów filmowych, obiektów-instrumentów, okładek płyt, plakatów, symboli malowanych na twarzach, strojów… oraz liczne odniesienia do utworów muzycznych, „gatunków” takich jak muzyka zachowań, muzyka telewizyjna, muzyka zero (zeromuzyczna), katastrofalna, intuitywna (będąca stockhausenowską wersją improwizacji), o których zapewne wcześniej słyszeli tylko wtajemniczeni.
Książka Notatki z podziemia to mocno skondensowany faktograficzny tekst przeplatany licznymi anegdotami. Kreśli bardzo szeroki kontekst, jest wyrazem przemyślanej, kompleksowej wizji prezentującej mechanizmy kulturowe uruchamiane w chwilach kryzysu, absurdu, czy po prostu wobec potrzeby normalnego życia. Dzięki pracy Daniela Muzyczuka i Davida Crowleya zyskujemy wgląd w fenomenalne zjawisko, jakim było budowanie w Bloku Wschodnim różnorodnych form komunikacji i postaw wspólnot artystów-muzyków-amatorów. Praktyki przez nich opisane są obecnie często zapomniane czy pomijane ze względu na ich efemeryczny charakter związany z ówczesną sytuacją społeczno-polityczną. Notatki z podziemia, poza solidną dawką wiedzy, stanowią w wielu miejscach rodzaj hipertekstu, który rozszerza mocno już skondensowany tekst. Można właściwie powiedzieć, że ta książka nigdy się nie kończy… Rozpoczynając lekturę wchodzimy w rzeczywistość, która ciągle zaskakuje nowym obliczem i często zwyczajnie kusi, aby zacząć kopać głębiej, eksplorować coraz to nowe odgałęzienia podziemnego labiryntu.
Anna Prokop
1 22.09.2016 – 15.01.2017, Muzeum Sztuki w Łodzi.
2 Samizdat – strategia rozpowszechniania informacji i literatury, polegająca na tajnym kopiowaniu i dystrybucji materiałów zakazanych. Szczególnie popularna w krajach dawnego Bloku Wschodniego.
3 Mail art — kierunek w obrębie sztuki przyjmujący pocztę jako głównie medium i narzędzie. W drugiej połowie XX wieku artyści tacy jak Ray Johnson, George Maciunas, czy nawet Joseph Beuys wysyłali do siebie pocztówki, kolaże, poezje, obrazy, znaczki i różne konceptualne obiekty za pośrednictwem poczty.
4 David Crowley, Daniel Muzyczuk, Notatki z podziemia, [w:] Notatki z podziemia. Sztuka i muzyka alternatywna w Europie Wschodniej 1968-1994, red. D. Crowley, D. Muzyczuk, Łódź 2016, s. 23. Sama publikacja związana z wystawą w Rydze to Workshop for the Restaration of Unfelt Feelings. Juris Boiko and Hardijs Lednš, red. Ieva Astahovska, Māra Žeikare, The Latvian Centre for Contemporary Art, Riga 2016.
5 Jonathan Bolton, Worlds of Dissent. Charter 77, the Plastic People of the Universe, and Czech Culture under Communism, [w:] Notatki z Podziemia, sztuka i muzyka alternatywna w Europie Wschodniej 1968-1994, Muzeum Sztuki, Łódź 2016.